____________ Autor: Dušan V. Komluški

bjašnjenja korišćene metodologije

__rpski srednjevekovni manastiri delili su sudbinu svoga naroda i zemlje. Paljeni i pljačkani, rušeni su, podizani ponovo i uporno obnavnljani. Zahvanljujući ovim hramovima, kao svom najvrednijem kulturnom i tradicionalnom nasledju, srpski narod je uspeo da sačuva svoju nacionalnu svest, veru i pismo, pa i da odoli svim neprijateljima i izbori se za svoju slobodu. Hramovi moravske škole po svojim gradjevinskim dometima, prelepim freskama i lepoti ukrasa na fasadama . u . samom . su . vrhu

srpske srednjevekovne umetnosti. Po raznovrsnosti svetovnih i religioznih tema, stvarnoj estetskoj vrednosti, sačuvanim starim i izuzetnim freskama u njima, ponekad prevazilaze sve što je u dugom razdobnlju od XII do XX veka stvoreno u pravoslavnom svetu. Zidno slikarstvo dostiglo je visoki helenski nivo umetnosti. Srpski graditelji, slikari i ostali umetnici nisu kopirali zapadne ili istočne stilove, već su uvek davali svoj originalan pečat. Srednjevekovni umetnik je utisnuo duh svoga vremena udarcem zidarskog čekića, rezbarskim nožem ili slikarskom kičicom. Jedinstvo arhitekture i zidnog slikarstva postignuto je do savršenstva u čuvenoj moravskoj školi kao originalni srpski umetninčki stil. Ova studija predstavlja pokušaj da se premosti jaz izmedju epohe ovih spomenika i savremenog doba. Tu epohu razdvaja, od danas, više stotina godina, pa je ona na prvi pogled teško razumnljiva i daleka. Ali sa njom postoje veoma značajne veze. Ime, jezik, vera, tradicija. Ostalo je stotine naselja sa skoro istim imenima, neka naravno imaju i novo ime. __Srba ima na prostorima gde ih ranije nije bilo, a na nekim prostorima ih, na žalost, više nema. Studija je namenjena prosečno obaveštenom čitaocu, a posebno Srbima u rasejanju, kojih ima više miliona. Zbog toga su neki pojmovi detaljnije obradjeni. Neki manastiri, iz objektivnih razloga, još čekaju na obnovu. Ranije su se birala izuzetno zaklonjena mesta za izgradnju hramova kako bi im se obezbedio neophodan mir i bezbednost. Danas su najznačajniji manastiri dobili prilaze u vidu asfaltnih puteva. Napisane su i izvanredne monografije o pojedinim hramovima. Veoma je poraslo interesovanje za ove kulturno-istorijske riznice srpskog naroda i van zemlje. Ova studija je svojevrstan pokušaj da se odgovori na najvažnija pitanja o svakom manastiru na onaj način, kako bi ih znatiželjni čitalac i sam postavio. Obradjena je i detaljna lokacija manastira, kako se do njega dolazi, kome je posvećen, ko mu je ktitor. Zatim je naveden period gradnje, ko je slikao freske i ikone, ko je pisao stare knjige ili radio umetničke predmete iz manastirske riznice, ako je sačuvana. Opisani su dogadjaji i najvažnije ličnosti u burnoj istoriji. Objektivno, o manastirima ima dosta objavljene naučne gradje za dalja proučavanja. Na žalost, ona je često rasuta po teško dostupnim naučnim publikacijama i časopisima. Za neke hramove mora se reći da su izvori čak i veoma oskudni. Trebalo je mnogo truda, upornosti, pa i vremena, da se sve složi u jednu sistematsku celinu. Za pomoć i razumevanje oko naučne gradje i organizaciju studije veliku zahvalnost dugujem vrhunskom stručnjaku za ovu oblast i entuzijasti, gospodinu Radomiru Staniću, kao i drugom recenzentu gospodinu Janku Radovanoviću. Autor ne može zaboraviti pokazano strpljenje i neophodnu pomoć svoje porodice, kao i dobronamernost saveta svojih kolega i ohrabrujuće reci prijatelja. Sve je to bilo značajno za prevazilaženje teškoća iskrslih u toku rada. Periodi podizanja hramova najčešće su utvrdjivani indirektno, preko sačuvanih povelja, zapisa na crkvenim knjigama ili freskama ako su sačuvane. U literaturi se često navode različite godine zidanja hramova. Razumnljivo je da za neke hramove ima manje podataka, jer su manje proučavani i ima manje naučnih izvora.

_

__ve ove svetinje očuvale su nacionalno blago sa svih područja kulture i imaju izuzetan značaj za negovanje tradicija naroda i očuvanje nacinalnog identiteta. Manastiri su u studiji tretirani najpre kao sakralni spomenici (obradjeno je kome su posvećeni, da li su aktivni ili mirske crkve i drugo). Zatim su navedeni svi podaci bitni za manastir kao kulturno-istorijski spomenik (burna istorija, važni istorijski dogadjaji i sve ostalo). Srpski srednjovekovni crkveni spomenici, po monumentalnosti, zatim po objektivno dostignutim umetničkim vrednostima, po starosti koja doseže preko osam vekova, prevazilaze usko nacionalne okvire i spadaju u red najviših umetničkih ostvarenja, a posebno u periodu od XII do XV veka. Kada su ovi monumentalni manastiri završeni i

živopisani izuzetnim freskama, mnoge katedrale u Evropi nisu bile ni započete. U popisu SPC iz 1986. godine bilo je, u Srbiji, aktivnih 124 manastira, 1.126 crkava u 12 eparhija. Ovaj broj se stalno povećava. Kulturnu bastinu srpskog naroda čini oko 500 najznačajnijih hramova. To je ogromno blago neprocenjive vrednosti. Sada je aktivno znatno više crkava. Govoreći o manastirima ne mogu se zaobići neumorni entuzijasti, zaljubljenici u izuzetne umetničke lepote gradjevine, freske i ikone. To su konzervatori, restauratori, arhitekte, stručnjaci i rukovodioci Zavoda za zaštitu spomenika, koji su zajedno sa SPC i donatorima doprineli obnovi. Oni su freskama vratili stari sjaj i čitav niz godina strpljivo obnavnljali manastire. Vraćali su im oštećene krovove i kupole, gradili monasima konake i sve drugo što je bilo potrebno (biblioteke, riznice). Vrhunski stručnjaci napisali su sa mnogo ljubavi izvanredne monografije o pojedinim najvažnijim manastirima. Time su učinili da skoro zaboravljeno nacionalno blago izadje na svetlo dana i bude svima dostupno. No, i pored ovog ogromnog truda i zalaganja, potrebno je, prema podacima SPC, obnoviti još nekoliko hiljada kvadratnih metara fresaka i restaurirati preko hiljade ikona. Takodje je potrebno obnoviti razorene hramove. __I na kraju, znatiželjan čitalac naći će u ovoj studiji manastir iz svog kraja, lepu epsku ili umetničku pesmu o tome, narodno predanje, zanimnljivu legendu ili sliku manastira iz kraja odakle je potekao. Ove studije, i drugih sličnih publikacija, ne bi bilo bez generacija monaha i monahinja, koji su kroz tamne vekove ugradili sebe u očuvanju izvora srpske duhovnosti do danas. Pišući o srpskim manastirima, mora se sa poštovanjem i velikom zahvalnošću reći o svim onim, pomenutim ili nepomenutim, skromnim ali istrajnim monahinjama i monasima, koji su sa samo njima znanom ljubavlju, odricanjem i žrtvovanjem, sačuvali srpske manastire od zuba vremena, ali i od zlodelnih ruku. Tu su i mnogobrojni graditelji, dobrotvori, učitelji i drugi. Srpskih manastira ima i na širim prostorima svuda gde su Srbi ranije živeli. Neki hramovi su menjali ime, drugi patrona, treći su se morali seliti na druge lokacije. Deo hramova je na žalost, zauvek uništen. Manastiri danas svedoče o srpskom gospodstvu iz vremena prošlog, o kulturi i neimarstvu, plemenitosti ktitora i bogatstvu darodavaca, neponovljivom umetničkom geniju živopisaca i duhovnom bogatstvu svojih savremenika. I danas vrše svoju svetu funkciju, a oni koji su ih čuvali i sačuvali, odrekli su se svega ovozemaljskog. Jedino što je bilo u njihovim srcima jeste ljubav prema Hristu i njegovim hramovima. Birajući izmedju prolaznog i večnog, materijalnog i duhovnog, smerni monasi su nepogrešivo nalazili put ka duhovnosti i besmrtnosti, kao što su hramovi koje su oni čuvali, na svoj način to i dokazali tokom svog milenijumskog postojanja. Monasi i manastiri su u pojedinim kritičnim istorijskim trenucima bili poslednji bedem koji je sačuvao srpski nacionalni identitet i ovi vredni spomenici predstavljaju svakako najsvetija mesta srpskog naroda. Srbi s pravom treba da se ponose svojim manastirima, ali ih moraju upoznati, bar u meri koju daje ova studija.

načaj i uloga srpskih srednjevekovnih manastira

__am naziv manastir potiče od grčke reči monasterion, sa osnovnim znacenjem monos, sam. To je mesto gde se živi samačkim životom, prema monaškim pravilima. Kod Srba je sada u upotrebi nepravilan oblik manastir, a ispravno bi bilo monastir. Vuk S. Karadžić je upotrebljavao takodje stari i nepravilan oblik namastir. Staroslovenski nazivi za monaha su napušteni i oni glase: inik, usamljen ili crnorizac, po crnoj odori koju nosi. Prema zakoniku srpskog cara Dušana, na svakih hiljadu seoskih kuća moglo je biti najviše 50 monaha na manastirskim imanjima. Kada hrišćanin stupa u manastir da bi postao monah, najpre se postriže, ošiša, zatim promeni ime i obuče crnu monašku odoru, rizu. Napušta svoju porodicu i sve "krasote" . ovoga . sveta. . Monasi . žive . u . svojim

ćelijama, ali se zajednički mole i obeduju. Ovakav način zove se kinovija, ili na staroslovenskom: opštežitije. Idioritmički su oni manastiri gde svaki monah ima posebnu svojinu. Javljaju se znatno kasnije i ovaj način života je napušten. Ko je jednom obukao monašku odoru, nije je smeo skinuti, osim ako prekrši monaška pravila. Za vreme jela u zajedničkoj trpezariji, čitaju se crkveni tekstovi i ne sme se pričati medjusobno. U ćelijama se nije smela drzati hrana, pa ni voće. Monaške vrline su: ćutanje, poniznost, umerenost, post, noćna molitva. Molitva je ustvari i glavna suština monaškog života. Smatra se da su oni sasvim svesno žrtvovani od svoga naroda da bi mu stvorili molitveni štit i zaštitu. Pored monaha, postojali su i pustinjaci. Oni su živeli sasvim usamljeno i hranili se medom i voćem. Jedan od najpoznatijih pustinjaka bio je čuveni sveti otac Prohor Pčinjski, koji je živeo na planini Kozjak, kao i sveti Petar Koriški. Njihova imena dobili su manastiri gde su i sahranjeni. Prvi pustinjaci osnovali su svoje kolonije još u pustinjama starog Egipta. Odatle su došli najpre u Italiju, a zatim na Atos. Monasi sa Atosa dolazili su u Srbiju i podizali monaške ćelije i obnavljali crkve. Prihvatanjem hrišćanstva i crkvene službe na svom jeziku, kod Srba počinje prosvetni razvoj. Manastiri tako postaju duhovna i prosvetno-kulturna središta. __Osnovna pravila za život monaha su vrlo stara i stroga. Njih je napisao još sveti Sava u svom čuvenom Tipiku, a i danas važe: "Manastiri su sveta mesta gde pravoslavne duše nalaze svoj mir u molitvi." (prema ustavu SPC). Poslednji akt koji reguliše unutrašnji i spoljašnji život u manastirima doneo je Sveti Arhijerejski Sinod SPC-e 1963. godine. Starešina pravoslavnog manastira je iguman i njegova reč je neprikoslovena. Njegov zamenik je ekonom i brine se o ekonomiji. Danas se pod manastirskim kompleksom podrazumeva sav prostor i gradjevine koje obično čine hram, ćelije za monahe, zatim: konaci za goste, biblioteka, riznica, bolnica, škola kao i druge zgrade. Tu su se održavali narodni sabori, sastajali su se kumovi i prijatelji, devojke su dolazile na Cveti da ih gledaju momci i slično. Najveći značaj i ugled u narodu imali su manastiri koji su bili zadužbine srpskih srednjovekovnih kraljeva. To su lavre, stavropigije. Najpoznatije su: Studenica, Žiča, Mileševa, Sopoćani, Banjska, Dečani, Ravanica i Manasija. Takodje su od velikog značaja i manastiri koji su bili sedište episkopa ili arhiepiskopa. To su Pećka patrijaršija, Sveti Nikola u Kuršumliji, Bogorodica Ljeviska, Gračanica, Arilje, Djurdjevi Stupovi kao i crkva svetog Petra i Pavla. Mnogi su, u srednjem veku i kasnije, iz bezbednosnih razloga bili utvrdjeni skoro kao srednjevekovni gradovi. Srpski manastiri po svojim kulturno-istorijskim i arhitektonskim i umetničkim vrednostima spadaju u najznačajnije spomenike kulture. Kao duhovna žarišta i kulturna središta, odigrali su presudnu ulogu u očuvanju nacionalnog identiteta samog naroda.

_

__ pstali su u najtežim vremenima kao uporišta slobode i vrela rodoljublja. U manastirima se razvijalo graditeljstvo, slikarstvo, pisale i prepisivale knjige i biografije istorijskih ličnosti. Prelepe freske su dostigle najveće domete u umetnosti svoga vremena. Predstavljaju autentične dokaze o zavidnom nivou srpske srednjovekovne kulture. Sačuvane riznice u nekim manastirima kao što su Studenica, Visoki Denčani i Pećka patrijaršija, samo su deo nekadašnjih izuzetno bogatih riznica, bogoslužbenih i drugih predmeta izvanredno visoke umetničke izrade, najčešće radjene rukom. U ovim hramovima su se odvijale aktivnosti koje su doprinele razvoju graditeljstva na freskama i ikonostasima, učilo se slikarstvo, rukom _ su _ se _ pisale _ knjige _ sa _ lepim

minijaturama. Gradnjom crkava i konaka razvijalo se graditeljstvo. Uopšte, oni su bili centri kulturnog i duhovnog stvaralaštva. Manastirski kompleksi, a posebno njihove crkve kao najznačajnija gradjevinska ostvarenja svoga vremena, svedoče o razvoju graditeljske misli i stilskih shvatanja kod Srba u srednjem veku. Razvili su se poznati srpski stilovi gradjenja kao: raška i moravska škola. Očuvane freske svojim ikonografskim i drugim umetničkim vrednostima dostigle su najviše domete u istočnoevropskoj umetnosti svoga vremena. Sačuvane stare freske u Studenici, Sopoćanima, Mileševi i Gračanici, svojim umetničkim kvalitetima zauzimaju sam vrh u celokupnom slikarstvu pravoslavne kulturne sfere. Sopoćanske freske spadaju u najlepše freske u svetu u XIII veku, po mišljenu domaćih i stranih kustosa.

Prelomni dogadjaji u istoriji SPC Godina 1. Srbi definitivno primaju hrišćanstvo u doba srpskog kneza Mutimira 879. 2. Autokefalnost SPC, sveti Sava prvi arhiepiskop, sa sedištem u manastiru Žiči 1219. 3. Joanikije, prvi patrijarh u vreme prvog srpskog cara Stefana Uroša IV Dušana - Silnog 1346. 4. Početak turske vladavine, prekid samostalnosti SPC 1459. 5. Obnovljena Pećka patrijaršija, pod patrijarhom Sokolovićem 1557. 6. Velika Seoba Srba pod Patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem 1690. 7. SPC stavnljena pod vrhovni jurisdikciju (crkvenu vlast) carigradske Patrijaršije u Carigradu (Konstantinopolju) 1766. 8. Ponovna crkvena autonomija u Srbiji 1831. 9. Narodno-crkvena Skupština u Sremskim Karlovcima izabrala episkopa Rajačića za srpskog patrijarha 1848. 10. Ponovno uspostavljena autokefalnost srpske mitropolije 1879. 11. Pojedine srpske pokrajine dobile crkvenu autonomiju 1880. 12. Ponovno uspostavljanje srpske Patrijaršije u Beogradu 1918. 13. Za patrijarha izabran mitropolit Dimitrije sa sedištem u Beogradu (u KSHS) 1920.