Brndusich Ivan - Divlje nastanjene pcele. Rad sa savetovanja "Nasa ekoloska istina"

NAŠA EKOLOŠKA ISTINA '95. HOTEL "JEZERO", Borsko jezero

DIVLJE NASTANJENE PČELE - BIOINDIKATORI STANJA ŽIVOTNE SREDINE

I. Brndušić, l) T. Marjanović 2)
l) Pčelarsko društvo "Albina " - Bor,

2)RTB - TIR, Bor

REZIME

Pojava divlje nastanjenih pčela u okolini Bora primećena je pre sedam godina. Praćenju ove pojave pristupljeno je pre dve godine i da sada je registrovano 79 društava divlje nastanjenih pčela u šupljinama drveća, dimnjacima kuća, mostu, šupljinama stena i sl.

U radu je dat opis nekih abiotičkih, biotičkih i antropogenih faktora koji utiču na ovako naseljene pčele. Rad sadrži pregled nivoa zagađenosti borskog područja čiji je uzrok eksploatacija i prerada ruda bakra. Prikazani su i rezultati analiza meda i upoređeni sa sličnim rezultatima iz zemlje i sveta.

Da li su i u kojoj meri pčele indikatori zagađenosti životne sredine? Odgovor na ovo pitanje mogu dati još detaljnija izučavanja divlje nastanjenih pčela, prvenstveno na reprezentativnim njihovim staništima.

UVOD

Početkom osamdesetih godina u Boru je eksploatisana i prerađivana ruda bakra sa povećanim sadržajem arsena. Koncentracija arsena u atmosferi borskog područja kretala se od 1,9 - 3,69 mg / m3 vazduha. 1) Istraživanja su pokazala da su ovakve koncentracije bile uzrok masovnog uginuća pčela.2)

Prestanak eksploatacije ovog rudnog tela uslovilo je smanjenje koncentracija arsena u životnoj sredini. U leto 1989. godine primećeno je naseljavanje pčela u mostu na putu Bor-Zaječar, na izlazu iz Bora. Informacije o divlje nastanjenim pčelama bile su sve češće te se, u poslednje dve godine, pristupilo sistematskom istraživanju ove pojave.

METODE I REZULTATI RADA

Samostalnom životu pčela u prirodi, do sada, nije posvećena odgovarajuća pažnja niti postoje rezultati o naučno-stručnom izučavanju ove pojave.

Evidentiranje divlje nastanjenih pčela otpočelo je po prijavama pčelara i meštana iz okoline Bora. Svako društvo je evidentirano na posebnom kartonu sa osnovnim podacima o njemu i njegovom staništu, a takođe i o zdravstvenom stanju pčela, o čemu postoji odgovarajući foto i video dokumentacioni materijal.

Do sada je evidentirano 79 društava divlje nastanjenih pčela, mada je bio znatno veći broj prijava.

Geomorfološki oblici reljefa su važan ekološki faktor. Nadmorska visina staništa na kojima su pčele evidentirane kreće se od 250 do 500 m. Pravac pružanja brda u okolini Bora je sever – jug, a društva divlje nastanjenih pčela najčešće su nalažena na istočnim (39 društava) i zapadnim stranama brda (30 društava) što je prikazano u tabeli 1. i grafikonima 1. i 2.

U okolini Bora preovlađuju pašnjačko-livadski i šumski ekosistemi kao i zemljište zasejano poljoprivrednim kulturama.

Najčešća staništa divlje nastanjenih pčela su u proređenim šumama ili na njihovim ivicama (49 društava) i pašnjaci (14 društava). Pčele su nalažene i u starim zgradama urbanih naselja u blizini bagremovih šuma (tabela 2. i grafici 3. i 4.)

Pčele se najčešće nastanjuju u šupljinama stabala starog drveća (70 društava) a interesantna je pojava njihovog nastanjivanja u dimnjacima koji se ne koriste u toku leta ili u dužem vremenskom periodu (tabela 3., grafici 5. i 6.)

Prema merenjima Instituta za bakar koncentracije sumpordioksida, taložnih materija i lebdeće prašine u poslednje dve godine su niže no početkom osamdesetih godina. Povećane su samo u Brestovačkoj banji čemu je uzrok novoizgrađeno gradsko naselje. Za potrebe grejanja izgrađena je kotlarnica ili se koriste individualna ložišta te je nivo zagađenosti vazduha povećan u grejnoj sezoni.

Koncentracije arsena su višestruko smanjene što je od izuzetnog značaja za život pčela.

U tabeli 4. prikazani su neki pokazatelji nivoa zagađenosti vazduha borskog područja i to kao prosečne vrednosti za posmatrani period, a na osnovu rezultata dnevnih i mesečnih merenja.3)

Tabela 4: Emisija sumpordioksida, lebdeće prašine, arsena i taloženih materija u vazduhu borskog područja za periode 1979. - 1982. i 1992. - 1994. god.

PERIOD	LOKACIJA	SO BOR	INSTITUT	ELEKTRO ISTOK	BRESTOVAČKA BANJA	JEZERO	GORNJANE	ZLOT
PERIOD	SASTAV VAZDUHA	SO BOR	INSTITUT	ELEKTRO ISTOK	BRESTOVAČKA BANJA	JEZERO	GORNJANE	ZLOT
1979	SO₂ (µg/m³ )	173	89	323	16	84	-	-
1979	PRAŠINA (µ g/m³)	-	828	354	112	257	-	-
-	ARSEN (ng/m³)	1900 - 3600			30	60	-	1500
1982	TAL.MATERIJE (mg/m²/dan)	359	120	323	72	84	-	-
1992	SO₂ (µg/m³)	162	68	145	41	88	-	-
1992	PRAŠINA (µg/m³)	731	539	642	111	104	-	-
-	ARSEN (ng/m³)	90	25	122	64	43	7	0
1994	TAL.MATERIJE (mg/m²/dan)	270	147	162	103	115	-	-

Sistematska ispitivanja meda na sadržaj pojedinih, za čoveka, štetnih materija i teških metala u našoj zemlji gotovo da se i ne obavljaju. Za potrebe ovih istraživanja med je sakupljen u okolini Bora, a radi upoređenja uzet je od pčelara iz Osanice (Žagubica), Metriša (Negotin) i Gamzigrada. Rezultati analiza dati su u tabeli 5. i upoređeni sa rezultatima istraživanja iz 1986. godine u Jugoslaviji 4), kao i sa rezultatima istraživanja u Sjedinjenim Američkim Državama (Viskonsin) 5).

Količine ovih materija u medu iz okoline Bora su u granicama koje su propisane našim pravilnicima o kvalitetu meda i životnih namirnica, osim jednog uzorka iz Tande, u kome je količina cinka bila iznad dozvoljenih vrednosti. Obilaskom je utvrđeno da se taj med neadekvatno čuva, u pocinkovanoj ambalaži. Upoređenjem sa domaćim i stranim istraživanjima može se zaključiti da su sadržaji bakra, sumpora, arsena, cinka, nikla, kadmijuma i olova uglavnom niži u medovima sa područja Bora.

Tabela 5. Rezultati analiza meda

	Cu	Pb	Cd	Ni	As	Fe	S	Zn
BREZONIK	0,13	<0,1	<0,02	0,10	<0,05	0,20	10,8	0,52
TANDA	0,14	<0,1	<0,02	0,74	<0,05	4,00	18,5	3,5
BRESTOVAC	0,13	<0,1	<0,02	0,23	<0,05	0,30	8,3	0,38
SLATINA	0,35	<0,1	<0,02	0,26	<0,05	0,79	14,0	1,8
OSANICA	0,24	<0,1	<0,02	0,18	<0,05	1,14	18,2	1,5
METRIŠ	0,17	<0,1	<0,02	0,24	<0,05	0,40	14,9	0,38
GAMZIGRAD	0,08	<0,1	<0,02	0,44	<0,05	0,40	8,8	0,73
SAD 5)	0,29	-	-	0,29	-	2,40	58	-
JUGOSLAVIJA 4)	0,25	0,37	0,06	-	-	4,72	-	-

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Smanjenjem emisije arsena iz topioničkih agregata uklonjen je jedan izuzetno važan antropogeni ekološki faktor koji je dovodio do ograničenja uslova za život pčela ili do njihovog masovnog uginuća. O tome rečito govore i podaci o sve većem broju divlje nastanjenih pčela, kao i dugogodišnjem opstanku njihovih društava u prirodnim staništima bez pomoći čoveka.

Pčele se najčešće nastanjuju u šupljinama stabala šumskih i livadskih ekosistema. Nalaze se i u naseljima u blizini kojih su zasadi bagrema ili pašnjaci.

Sumpordioksid u visokim koncentracijama ne utiče direktno na pčele, ali oštećenjem flore smanjuje se i mogućnost njihovog opstanka. On ima i pozitivno dejstvo zbog fungicidnog dejstva. U staništima divlje nastanjenih pčela nije pronađeno oboljenje "krečno leglo", opasno i veoma ćesto oboljenje pčelinjih društava.

Započeta istraživanja treba nastaviti da bi se utvrdilo u kojoj meri pčele mogu biti bioindikatori stanja životne sredine. Ista treba proširiti i sa sledećim ispitivanjima:

sadržaja arsena i teških metala na cvetnom prahu medonosnih biljaka, - kvaliteta voda prirodnih izvora,

sadržaja arsena i teških metala u medu, polenu i propolisu,

praćenja života pčela u divlje nastanjenim staništima koja su reprezentativna, Divlje nastanjene pčele i njihova staništa zaslužuju institucionalnu zaštitu.

EKSPOZICIJA STANIŠTA
STRANA SVETA	SEVER	ISTOK	JUG	ZAPAD
BROJ DRUŠTAVA	11	35	3	30
PR0CENAT	14	44	4	38

wpe1.jpg (10397 bytes)

wpe3.jpg (12762 bytes)

STANIŠTA
STANIŠTA	ŠUMA	POLJA	NASELJA
BROJ DRUŠTAVA	49	14	16
PROCENAT	62	17,7	20,3

wpe4.jpg (9457 bytes)

wpe7.jpg (11885 bytes)

STANIŠTE

STANIŠTE	ŠUPLJINA U DRVETU	DIMNJAK	OSTALO
BROJ DRUŠTAVA	70	4	5
PROCENAT	88,6	5,1	6,3

wpe8.jpg (10265 bytes)

LITERATURA

1. Milošević, N. (1986): Emisija štetnih materija u komunalnoj sredini grada Bora, II simpozijum o zaštiti zdravlja radnika RTB Bor, Zbornik radova, str. 5-10, Bor.

2. Terzić, Lj., Terzić, V., (1989): Aerozagađivanje sa arsenom iz metalurških i topioničarskih postrojenja kao stalni uzorak uginuća medonosnih pčela, Čovek i životna sredina, br. 4-5/89, str. 84-87, Beograd.

3. Milošević, N. i saradnici (1993-1994) Mesečni i godišnji izveštaji o kontroli zagađenosti vazduha u Boru za 1992., 1993., 1994. godinu, Institut za bakar Bor.

4. Šovljanski, R. (1990): Kvalitet meda i zdravstvena ispravnost, Pčelar, br. 3/90, str. 81-06, Beograd.

5. Kulinčević, J. (1989): Minerali u medu, Pčelar, Beograd.

6. Pravilnik o kvalitetu meda i drugih pčelinjih proizvoda i metodama za kontrolu kvaliteta meda i drugih pčelinjih proizvoda, Sl. list SFRJ, 4/85., Beograd.

7. Pravilnik o količinama pesticida i drugih otrovnih materija, hormona, antibiotika mikotoksina koji se mogu nalaziti u životnim namirnicama, Sl. list SFRJ, br. 59/83, Beograd.

8. Brndušić, I. (1994): Pčele nastanjene divlje u okolini Bora, Zbornik saopštenja II naučno-stručnog skupa o prirodnim vrednostima i zaštiti životne sredine "Naša ekološka istina", str. 145-146, Borsko jezero.